دانلود کتاب Πραγματοποιώντας το αδύνατο. Η Αριστερά στο κατώφλι του 21ου αιώνα
by Marta Harnecker
|
عنوان فارسی: انجام غیرممکن ها |
دانلود کتاب
جزییات کتاب
Θέσεις, Τεύχος 102, περίοδος: Ιανουάριος - Μάρτιος 2008
Μάρτα Χάρνεκερ. Πραγματοποιώντας το αδύνατο.
Η Αριστερά στο κατώφλι του 21ου αιώνα
(Πρόλογος-μετάφραση: Δημήτρης Κουφοντίνας, Εκδόσεις Οδυσσέας 2007, σσ. 414)
των Μάκη Σέρβου και Μάνια Μαρκάκη
Η Μάρτα Χάρνεκερ (Marta Harnecker) είναι γεννημένη στη Χιλή και επηρεασμένη από τη θεωρητική σκέψη του Λουί Αλτουσέρ (Louis Althusser), μαθήτρια του οποίου διατέλεσε στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Τα συγγραφικό της έργο είναι μεγάλο και σημαντικό. Πάνω από 45 τίτλοι βιβλίων καταγράφονται στο ενεργητικό της, κάνοντάς την μια από τις πιο αναγνωρίσιμες μορφές στο χώρο της Λατινικής Αμερικής. Στο παρελθόν οι Θέσεις έχουν δημοσιεύσει το ιδιαίτερα σημαντικό άρθρο της «Althouser and the “theoretical antihumanism”of Marx» [«Ο Αλτουσέρ και ο “θεωρητικός αντιανθρωπισμός” του Μαρξ», τ. 87, Απρίλιος-Ιούνιος 2004, σ. 89 επ.] που έγραψε το 1995. Πέραν αυτού, στην Ελλάδα κυκλοφόρησε στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, από τις εκδόσεις Παπαζήση, το βιβλίο της Βασικές Έννοιες του Ιστορικού Υλισμού που αποτελεί μέχρι σήμερα θεωρητική αναφορά για όσους ενδιαφέρονται για μια εισαγωγή στις έννοιες της μαρξιστικής θεωρίας.Η Μάρτα Χάρνεκερ είναι ενταγμένη με απόλυτο τρόπο στην υπόθεση της κοινωνικής απελευθέρωσης ενώ ταυτόχρονα διαθέτει πνεύμα ανήσυχο, ερευνητικό και μη δογματικό. Στις διαρκείς αναζητήσεις της για την ανάπτυξη του μαρξισμού και τη δημιουργία ενός σχεδίου διεξόδου από την καπιταλιστική βαρβαρότητα «έχει πέσει έξω», όπως λέει και η ίδια, σε ορισμένες από τις κατά καιρούς εκτιμήσεις της, χωρίς ωστόσο αυτό να της στερεί την ικανότητα και τη διάθεση να συνεχίσει το έργο της. Αυτό συνέβη π.χ. στο ζήτημα της Περεστρόικα, την οποία θεώρησε αρχικά ως δυνατότητα διεξόδου της Σοβιετικής Ένωσης από την κρίση και ταυτόχρονα ως προωθητική δύναμη των κινημάτων κοινωνικής απελευθέρωσης στη Λατινική Αμερική και στον κόσμο γενικότερα, αλλά και αναφορικά με την εκτίμησή της για την ικανότητα του PT (Κόμμα Εργασίας) της Βραζιλίας να αποτελέσει εκφραστή των ταξικών και κοινωνικών προσδοκιών και να ανοίξει δρόμους προς τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό μετά τη νίκη του στις εκλογές.
Είναι μια λατινοαμερικάνα επαναστάτρια που κατανοεί την αλληλεξάρτηση των κοινωνικο-πολιτικών διεργασιών στο σύνολο των χωρών της Λατινικής Αμερικής και έχει βρεθεί κοντά σε όλα τα απελευθερωτικά εγχειρήματα που έχουν επιχειρηθεί σ’ αυτές. Στην Κούβα, στη Χιλή, στη Νικαράγουα, στο Σαλβαντόρ, στην Κολομβία, στην Αργεντινή, στη Βραζιλία, στη Βενεζουέλα.
Το ζητούμενο για τη συγγραφέα είναι η ύπαρξη μιας Αριστεράς ικανής να αναπτύξει και να συγκροτήσει τις ταξικές και κοινωνικές δυνάμεις καθιστώντας τες ικανές να δράσουν ανατρεπτικά ως προς το καπιταλιστικό σύστημα.
Ο τρόπος γραφής της Μάρτα Χάρνεκερ ίσως ξαφνιάσει τον αναγνώστη. Δεν είναι αφοριστικός, δεν είναι καταγγελτικός, δεν επαγγέλλεται την κατοχή της αλήθειας. Αντίθετα, επιδιώκει να αρθρώσει έναν λόγο σφαιρικό και όσο το δυνατόν αντικειμενικό. Δεν απορρίπτει καμία πολιτική εμπειρία, κανένα κίνημα ή μορφή οργάνωσης που εγγράφεται στην κατεύθυνση αναζήτησης της κοινωνικής απελευθέρωσης. Η κουβανική επανάσταση, τα FARC στην Κολομβία, η Unidad Popular στη Χιλή, το FSLN στη Νικαράγουα, οι Τουπαμάρος στην Ουρουγουάη, η θεολογία της απελευθέρωσης το PT στα πρώτα του χρόνια και το Κίνημα των Ακτημόνων στη Βραζιλία, το Argentinezo, τα ιθαγενικά κινήματα στην Βολιβία και στις άλλες χώρες, ο Τσάβες στη Βενεζουέλα κ.ο.κ. αποτελούν για τη συγγραφέα σημαντικές εμπειρίες που πρέπει να ερευνηθούν, να ερμηνευτούν και να αποτελέσουν πολιτική παρακαταθήκη για την Αριστερά.
Η όλη ανάλυση και το πρίσμα υπό το οποίο αναλύονται και αξιολογούνται οι διαφορετικές πολιτικές εμπειρίες στη Λατινική Αμερική έχουν ως αφετηρία τις ακόλουθες δύο θέσεις:
α) «…ζούμε σε μια υπερσυντηρητική περίοδο και έχουμε μεγάλα μειονεκτήματα σε ότι αφορά τον συσχετισμό δυνάμεων σε παγκόσμιο και τοπικό επίπεδο, (γι’ αυτό) πιστεύουμε ότι το ζητούμενο είναι η συσσώρευση πολιτικής και οργανωτικής εμπειρίας μέσα στα πλαίσια των αστικών νομικοθεσμικών σχέσεων ώστε να προετοιμάσουμε τις συνθήκες μιας απώτερης αλλαγής…» (σελ.352).
β) «…η λατινοαμερικάνικη αριστερά βρέθηκε σαστισμένη (μπροστά στην κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και την γενικευμένη επίθεση του νεοφιλελευθερισμού) και χωρίς ένα εναλλακτικό σχέδιο. (Γι’ αυτό) βιώνει μια βαθιά κρίση που περιλαμβάνει τρία επίπεδα: το θεωρητικό, το προγραμματικό και το οργανωτικό… η κρίση είναι τόσο βαθιά που θα περάσουν πολλά χρόνια… πριν γίνει δυνατόν να επεξεργαστούμε μια ξεκάθαρη αντισυστημική στρατηγική» (σελ. 284).
Η Μάρτα Χάρνεκερ, λοιπόν, στο Πραγματοποιώντας το αδύνατο δεν επιδιώκει να δώσει κάποια στοιχεία ενός γενικού σχεδίου για την ανατροπή του καπιταλισμού αλλά, κυρίως, να διερευνήσει εκείνες τις κοινωνικές και πολιτικές διεργασίες που συγκροτούν στο επίπεδο της βάσης ένα λαϊκό ανταγωνιστικό υποκείμενο, πάνω στο οποίο θα πρέπει η Αριστερά να οικοδομήσει το συνολικό εναλλακτικό πολιτικό σχέδιό της, δίνοντας ταυτόχρονα κάποιες κατευθύνσεις για το πώς θα πρέπει να δράσει σήμερα.
Το Πραγματοποιώντας το αδύνατο αποτελείται από τρία μέρη: Τα ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν την Αριστερά. Ο κόσμος σήμερα. Η κατάσταση της Αριστεράς.
Τα ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν την Αριστερά είναι μια συμπυκνωμένη, αλλά πλήρης, καταγραφή όλων των σημαντικών γεγονότων που σημάδεψαν τον χώρο της Λατινικής Αμερικής ξεκινώντας από τη νίκη της κουβανέζικης επανάστασης την 1 Γενάρη 1959 και καταλήγοντας στη ζαπατίστικη εξέγερση την 1 Γενάρη 1994. Βεβαίως, αναφέρεται ταυτόχρονα σε όλα τα εκτός Λατινικής Αμερικής διεθνή γεγονότα που σημάδεψαν τη συγκεκριμένη περίοδο (σινο-σοβιετική διαμάχη, πόλεμος στο Βιετνάμ, Μάης ’68, επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία, Περεστρόικα, κατάρρευση της ΕΣΣΔ).
Είναι, νομίζουμε, ένα πολύ σημαντικό μέρος του βιβλίου γιατί όχι μόνο δίνει στον αναγνώστη μια ολοκληρωμένη εικόνα για όλα όσα διαδραματίστηκαν στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, αλλά και γιατί ο τρόπος αφήγησης επιτρέπει να κατανοήσουμε την αλληεξάρτηση των γεγονότων και τη σχέση του μερικού με το όλον. Με λόγο λιτό και ταυτόχρονα περιεκτικό, η Χάρνεκερ αποκαλύπτει την πολιτική της κυβέρνησης Κένεντι ενάντια στα επαναστατικά κινήματα, αποδίδει τις ευθύνες που αναλογούν στην ΕΣΣΔ για την πολιτική της ειρηνικής συνύπαρξης, καταγράφει τις αρνητικές επιδράσεις της παγκόσμιας διάσπασης του κομμουνιστικού κινήματος, ασκεί προσεκτική κριτική σε διάφορες τάσεις της Αριστεράς και εκτιμά τη βαθειά επίδραση της κατάρρευσης του «υπαρκτού σοσιαλισμού» σε όλες τις τάσεις της Αριστεράς.
Ο κόσμος σήμερα είναι ο τίτλος του δεύτερου μέρους του βιβλίου, που αναφέρεται στην τεχνολογική επανάσταση, τις αλλαγές στην οργάνωση του τρόπου παραγωγής, την παγκοσμιοποίηση, τον νεοφιλελευθερισμό. Η συγγραφέας επιδιώκει, αναφερόμενη σε διάφορους αναλυτές, να παρουσιάσει τις βαθιές αλλαγές που έχουν υπάρξει στον κόσμο και να τονίσει ότι ένα νέο σχέδιο διεξόδου από τον καπιταλισμό δεν μπορεί να υπάρξει αν δεν παίρνει τις αλλαγές αυτές ως βάση για τη συγκρότησή του.
Υπάρχει νομίζουμε, μια μεγάλη αδυναμία σ’ αυτό το μέρος του βιβλίου: Οι εκτιμήσεις στηρίζονται κυρίως σε αναλυτές όπως η C. Perez, o J. Rifkin, o A. Gorz, o M. Castells κ.ά., οι οποίοι έχουν την τάση, από τη μία, να αντιμετωπίζουν την τεχνολογία ως ουδέτερο παράγοντα, χωρίς δηλαδή ταξικό περιεχόμενο, και κατ’ αυτόν τον τρόπο να της δίνουν έναν υπερκαθοριστικό ρόλο, και από την άλλη υποστηρίζουν –έστω και κριτικά– το ιδεολόγημα περί του τέλους της εργασίας. Σε αυτό το σημείο οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι η αντίληψη για την προτεραιότητα της τεχνολογίας, ουσιαστικά υποβαθμίζει τον καθοριστικό ρόλο της ταξικής πάλης ως δημιουργό αίτιο της ιστορικής εξέλιξης, περιορίζοντάς την έτσι στα συγκεκριμένα όρια που καθορίζονται από τον «εξωτερικό» προς αυτήν παράγοντα –την τεχνολογία. Επίσης, η παραδοξολογία ότι η τεχνολογική καινοτομία λειτουργεί ως αίτιο εξαφάνισης της εργασίας, της υπεραξίας και κυρίως της ίδιας της εκμετάλλευσης, (πέρα από τη θεωρητική αλλά και εμπειρική αβασιμότητά της) περιορίζει την πολιτική αναζήτηση και δράση στα στενά πλαίσια της «τεχνικής οργάνωσης» της νέας κοινωνίας, που θα προκύψει όταν, υποτίθεται, εξαφανιστεί η εργασία, και την απομακρύνει έτσι από το ζητούμενο, την αντικαπιταλιστική προοπτική, τον ριζοσπαστισμό των κινημάτων και την ανατρεπτική δυναμική των κοινωνικών αγώνων, την εναλλακτική-εργατική εξουσία.
Υπάρχουν όμως και στο τμήμα αυτό του βιβλίου μερικές σημαντικές παρατηρήσεις της Μάρτα Χάρνεκερ και μερικά πολύ σημαντικά υποκεφάλαια (σσ. 194-210), τα οποία αναφέρονται στο νεοφιλελεύθερο σχέδιο για τη δημιουργία μιας κατακερματισμένης κοινωνίας και την οικοδόμηση μιας «αυταρχικής δημοκρατίας» και τα οποία συμβάλλουν σημαντικά στον σύγχρονο προβληματισμό αναφορικά με το περιεχόμενο και τη σημασία της συνεχιζόμενης αναδιάρθρωσης των καπιταλιστικών σχέσεων εξουσίας.
Η κατάσταση της Αριστεράς, το τρίτο τμήμα του βιβλίου, καταγράφει την απουσία εναλλακτικού προγράμματος από την πλευρά της Αριστεράς και τη βαθιά νάρκη στην οποία την οδήγησε ο σοβιετικός μαρξισμός και προτείνει το ξαναδιάβασμα του Μαρξ μέσα από την αλτουσεριανή σκοπιά, που αντιμετωπίζει τη μαρξιστική θεωρία με έναν μη μηχανιστικό ή εξελικτικό τρόπο, ως θεωρία «σημειακής ισορροπίας», με τρόπο δηλαδή που κατανοεί την εξέλιξη «όχι βαθμιαία αλλά με ρήξεις, επιστροφές και παύσεις».
Στη συνέχεια αναφερόμενη στον Γκράμσι προσδιορίζει την πολιτική «όχι ως τέχνη του εφικτού αλλά ως τέχνη της πραγματοποίησης του αδυνάτου», ασκεί κριτική στις προσπάθειες αντιγραφής του σοβιετικού μοντέλου που υπήρξαν στο παρελθόν και προσπαθεί να επανακαθορίσει το μοντέλο πολιτικής οργάνωσης και τη σχέση της με την κοινωνία.
Θεωρεί ότι η πολιτική οργάνωση αποτελεί απαραίτητο εργαλείο για την ανατροπή του καπιταλισμού και προτείνει την εγκατάλειψη κάποιων όρων, όπως π.χ. «δικτατορία του προλεταριάτου», αφού αυτοί έχουν φορτιστεί με αρνητικά πρόσημα από το σοβιετικό παρελθόν, και την ανάρτηση της σημαίας της δημοκρατίας τόσο στο εσωτερικό της πολιτικής οργάνωσης όσο και στην κοινωνία. Χρησιμοποιεί γι’ αυτό το σκοπό μια σειρά από όρους και αντίστοιχα προτάσεις άσκησης πολιτικής (συμμετοχική δημοκρατία, ρεύματα γνώμης, χρησιμοποίηση σφυγμομετρήσεων, συνελεύσεις μελών και φίλων του πολιτικού φορέα της Αριστεράς), που, όμως, ορισμένα από αυτά, τουλάχιστον το τελευταίο διάστημα έχουν αποκτήσει αρνητικό περιεχόμενο και χρησιμοποιούνται ως εργαλεία ενσωμάτωσης της κοινωνικής δυσαρέσκειας από την πλευρά κυρίως της σοσιαλδημοκρατίας.
Η συγγραφέας πιστεύει ότι υπάρχουν σημαντικές δυνατότητες ειρηνικής διεκδίκησης ακόμα και της πολιτικής εξουσίας χωρίς όμως να ξεχνά ότι: «…όταν αναπτύσσεται μια επαναστατική κρίση στο εσωτερικό της δομής της αστικής εξουσίας, το κυρίαρχο στοιχείο μετατοπίζεται από την ιδεολογία προς την βία. .. και ο στρατός παίρνει αναπόφευκτα την πρωτοκαθεδρία στη σκηνή της γενικευμένης ταξικής πάλης, μπρος στην προοπτική της πραγματικής εγκαθίδρυσης του σοσιαλισμού».
Το βιβλίο τελειώνει με την παράθεση εμπειριών λαϊκής συμμετοχής από τους δήμους της Ιντεντέντσια του Μοντεβιδό στην Ουρουγουάη, πέντε δήμων στη Βραζιλία που έχουν κερδηθεί από το PT πριν ακόμα αυτό κερδίσει τις εθνικές εκλογές και δύο δήμων της Βενεζουέλας. Τέλος υπάρχει ένα παράρτημα για την «Μπολιβαριανή επανάσταση» στη Βενεζουέλα υπό τον Τσάβες.
Το βιβλίο, νομίζουμε, ότι είναι σημαντικό, όχι γιατί δίνει ολοκληρωμένες απαντήσεις ή έστω γιατί ικανοποιούν οι όποιες διερευνήσεις της συγγραφέως στα μεγάλα ζητήματα που απασχολούν την Αριστερά σήμερα, αλλά κυρίως γιατί τοποθετεί στο τραπέζι της συζήτησης όλα τα ζητήματα στα οποία θα πρέπει να αναζητηθούν απαντήσεις στον νέο κύκλο της ταξικής αντιπαράθεσης που έχει ανοίξει σ’ ολόκληρο τον κόσμο την περίοδο που διανύουμε. Έχει επιπλέον σημασία ότι αυτά τα ζητήματα τίθενται από μία διανοήτρια σαν την Μάρτα Χάρνεκερ που προέρχεται από τον ζωτικό χώρο της Λατινικής Αμερικής. Έναν χώρο που σήμερα φαίνεται ότι διαθέτει την απαιτούμενη δυναμική για να ταρακουνήσει τα λιμνάζοντα ύδατα της διεθνούς Αριστεράς, ιδιαίτερα της κουρασμένης κοινωνικά, πολιτικά και ιδεολογικά ευρωπαϊκής Αριστεράς.
Ο μεταφραστής, Δημήτρης Κουφοντίνας, πέτυχε ένα σημαντικό εγχείρημα: Να αποδώσει στα ελληνικά ένα δύσκολο κείμενο, να γράψει έναν αρκετά επεξηγηματικό πρόλογο και με λίγες, αλλά σημαντικές υποσημειώσεις να καλύψει τα όποια κενά πληροφόρησης μπορεί να υπάρχουν στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Τέλος φρόντισε σε συνεννόηση με τη συγγραφέα να ενσωματώσει στο κείμενο ορισμένες από τις βασικές προσθήκες που περιείχε η νέα του έκδοση. Και τα πέτυχε αυτά μέσα στις δύσκολες συνθήκες της φυλακής, δύσκολες από όλες τις πλευρές, αλλά ειδικότερα για τις ανάγκες της μεταφραστικής εργασίας (μη πρόσβαση σε βιβλιοθήκες και διαδίκτυο, μη δυνατότητα άμεσης επαφής με ανθρώπους που διαθέτουν μεταφραστική εμπειρία και ειδικευμένες γνώσεις σε συγκεκριμένα αντικείμενα). Όπως ο ίδιος τονίζει στον πρόλογό του, η Λατινική Αμερική ιστορικά, «…εκτός από εργαστήριο των ΗΠΑ αποτέλεσε και ένα τεράστιας σημασίας εργαστήριο παραγωγής πολιτικών εμπειριών, από την Κουβανική Επανάσταση, τη Λαϊκή Ενότητα της ειρηνικής μετάβασης. Τον Γκεβαρισμό και τα αντάρτικα πόλης, τα σύγχρονα ιθαγενικά κινήματα, τις εμπειρίες της λαϊκής συμμετοχής στις τοπικές κοινωνίες. Τα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα και το πείραμα της μπολιβαριανής επαναστατικής διαδικασίας στη Βενεζουέλα». Επομένως, η λατινοαμερικανική εμπειρία πρέπει να μελετηθεί από τους αριστερούς και να εμπνεύσει την Αριστερά σε ολόκληρο τον κόσμο. Μια Αριστερά, που όπως ο ίδιος την προσδιορίζει και πάλι στον πρόλογό του «είναι έννοια ιστορική … έννοια και πραγματικότητα υλική και ιδεατή συγχρόνως, που προσδιορίζεται από την ιστορία, προσδιορίζεται από την ίδια την εξέλιξη των κοινωνιών και των ιδεών. Αυτό δεν σημαίνει ωστόσο ότι διαμορφώνεται παθητικά από αυτές αλλά συνδιαμορφώνεται με αυτές. Δηλαδή τις επηρεάζει και τις διαμορφώνει, διατηρώντας το νόημά της, ένα νόημα που ορίζει τη διακριτότητά της, που από νόημα αφηρημένο γίνεται νόημα συγκεκριμένο, ένα νόημα που συμπυκνώνεται στην ιδέα της διαρκούς κοινωνικής και πολιτικής ανατροπής με αίτημα τον άνθρωπο ως συλλογικό πρόταγμα δικαιοσύνης, ισότητας, αδελφοσύνης, αλλά και ως συλλογικό υποκείμενο της ανατροπής νοηματοδοτούμενης με αυτές τις αξίες».